Φαντασία και συμπόνια, όχι μαγεία
Η Τζ. Κ. Ρόουλινγκ, η «μαμά» του Χάρι Πότερ, μιλάει στους αποφοίτους του Χάρβαρντ για τα μαθήματα που της έδωσε η ζωή
Στην ετήσια συνέλευση της εταιρείας αποφοίτων του πανεπιστημίου Χάρβαρντ, της Harvard Alumni Association, η Τζ. Κ. Ρόουλινγκ προσκλήθηκε φέτος να κάνει την εναρκτήρια ομιλία, μια πρόσκληση ιδιαίτερα τιμητική για τους ανθρώπους των γραμμάτων και της επιστήμης. Η συγγραφέας της σειράς βιβλίων «Χάρι Πότερ», που εδώ και χρόνια γνωρίζουν μια άνευ προηγουμένου εκδοτική επιτυχία, θυμήθηκε τα δικά της σπουδαστικά χρόνια και τις δύσκολες μέρες που πέρασε πριν φτάσει απρόσμενα στη συγγραφική επιτυχία - και στον πλούτο. Η ομιλία της έχει αντλήσει από αυτές τις προσωπικές εμπειρίες, τις σκέψεις που σήμερα έρχονται στο μυαλό της ως συμπεράσματα και διδάγματα. Αναδημοσιεύουμε μερικά εκτενή αποσπάσματα από το κείμενο της ομιλίας, η οποία δημοσιεύτηκε στο τεύχος Ιουνίου του Harvard Magazine, πιστεύοντας ότι αυτή η ιδιόρρυθμη συγγραφέας είναι εξίσου συναρπαστική όταν μιλάει για την πραγματικότητα της ζωής της όσο και όταν μας αφηγείται τα δημιουργήματα της φαντασίας της.
Η αποτυχία συνοδεύεται από οφέλη
«Το πρώτο πράγμα που θέλω να πω είναι «ευχαριστώ». Το Χάρβαρντ όχι μόνο μου έκανε μια εξαιρετική τιμή, αλλά οι εβδομάδες φόβου και ναυτίας που πέρασα στη σκέψη ότι θα κάνω την εναρκτήρια ομιλία είχαν ως αποτέλεσμα να χάσω βάρος. Διπλό κέρδος!
Βασάνισα το μυαλό και την καρδιά μου για το τι θα έπρεπε να σας πω σήμερα. Αναρωτήθηκα τι θα ήθελα να μάθαινα όταν εγώ αποφοιτούσα και ποια πολύτιμα μαθήματα έχω διδαχτεί στα 21 χρόνια που πέρασαν από τότε. Κατέληξα σε δύο απαντήσεις. Τούτη την υπέροχη μέρα που μαζευτήκαμε εδώ να γιορτάσουμε την ακαδημαϊκή επιτυχία σας, αποφάσισα να μιλήσω για τα ωφελήματα της αποτυχίας. Και, καθώς στεκόσαστε στο κατώφλι αυτού που ενίοτε αποκαλούμε «πραγματική ζωή», θέλω να τονίσω την κρίσιμη σημασία της φαντασίας.
Στα 21 χρόνια μου, βρισκόμουν σε δύσκολη ισορροπία ανάμεσα στις φιλοδοξίες που είχα για τον εαυτό μου και εκείνο που οι δικοί μου περίμεναν από μένα. Ηξερα ότι το μόνο πράγμα που ήθελα ποτέ να κάνω ήταν να γράφω μυθιστορήματα. Οι γονείς μου, ωστόσο, που και οι δύο προέρχονταν από φτωχές οικογένειες και κανένας δεν είχε ανώτερη εκπαίδευση, έβλεπαν την υπερδραστήρια φαντασία μου σαν ένα διασκεδαστικό προσωπικό χαρακτηριστικό, που ποτέ δεν θα μπορούσε να ξοφλήσει μια υποθήκη ή να εξασφαλίσει σύνταξη.
Ελπίζανε να σπουδάσω κάτι με καλές επαγγελματικές προοπτικές. Εγώ ήθελα να σπουδάσω Αγγλική Φιλολογία. Φτάσαμε σε κάποιον συμβιβασμό και έκανα αίτηση να σπουδάσω Σύγχρονες Γλώσσες. Μόλις όμως μπήκα στο κτίριο του πανεπιστημίου, προσπέρασα το τμήμα των Γερμανικών και έστριψα στον διάδρομο των Κλασικών Σπουδών.
Δεν θυμάμαι να είπα στους γονείς μου ότι θα σπούδαζα Κλασική Φιλολογία. Απ' όλα τα θέματα στον πλανήτη νομίζω ότι δύσκολα θα έβρισκαν κάτι λιγότερο χρήσιμο από την Ελληνική Μυθολογία όσον αφορά την εξασφάλιση μιας καλοπληρωμένης δουλειάς. Θα 'θελα να ξεκαθαρίσω, παρεμπιπτόντως, ότι δεν μέμφομαι τους γονείς μου επειδή ελπίζανε να μη γνωρίσω ποτέ τη φτώχεια. Είχαν υπάρξει οι ίδιοι φτωχοί και εγώ επίσης γνώρισα τη φτώχεια κατόπιν, και συμφωνώ μαζί τους ότι είναι μια εμπειρία που κάθε άλλο παρά σε εξευγενίζει. Φέρνει φόβο και άγχος, καμιά φορά και κατάθλιψη. Το να ξεφεύγεις από τη φτώχεια με δικές σου προσπάθειες είναι κάτι για το οποίο μπορείς να υπερηφανεύεσαι, αλλά την ίδια τη φτώχεια τη βλέπουν ρομαντικά μόνο οι ανόητοι.
Εκείνο που φοβόμουν περισσότερο στην ηλικία σας δεν ήταν η φτώχεια αλλά η αποτυχία. Παρά την αισθητή έλλειψη κινήτρων στο πανεπιστήμιο, όπου πέρασα περισσότερο καιρό στην καφετέρια γράφοντας ιστορίες παρά παρακολουθώντας μαθήματα, είχα ένα χάρισμα να περνάω τις εξετάσεις και αυτό, επί χρόνια, ήταν το μέτρο της επιτυχίας στη ζωή μου.
Δεν είμαι χαζή να πιστεύω ότι επειδή είστε νέοι, με χαρίσματα και καλή εκπαίδευση, δεν έχετε ποτέ γνωρίσει δυσκολίες ή θλίψη. Το ταλέντο και η ευφυΐα δεν έχουν ποτέ προσφέρει ανοσία απέναντι στα καπρίτσια της Τύχης. Ωστόσο, το γεγονός ότι αποφοιτάτε από το Χάρβαρντ δείχνει ότι δεν είσαστε πολύ εξοικειωμένοι με την αποτυχία. Μπορεί να κινείστε από τον φόβο της αποτυχίας όσο και την επιθυμία της επιτυχίας.
Τελικά, όλοι πρέπει να αποφασίσουμε μόνοι μας τι συνιστά αποτυχία, αλλά ο κόσμος ανυπομονεί πολύ να μας δώσει μια σειρά κριτηρίων αν τον αφήσουμε. Μπορώ, λοιπόν, να σας πω ότι επτά χρόνια μετά την αποφοίτησή μου ήμουν αποτυχημένη σε μεγαλειώδη κλίμακα. Είχε μεσολαβήσει ένας εξαιρετικά βραχύβιος γάμος και ήμουν χωρίς δουλειά, μόνη μητέρα, και όσο φτωχή θα μπορούσα να είμαι στην Αγγλία χωρίς να είμαι άστεγη. Εκείνη η περίοδος της ζωής μου ήταν σκοτεινή και δεν είχα ιδέα αν και πότε θα έβγαινα στο φως. Γιατί, λοιπόν, να θέλω να μιλήσω για τα ωφελήματα της αποτυχίας;
Επειδή, απλούστατα, η αποτυχία σήμανε για μένα απαλλαγή από κάθε τι μη ουσιώδες. Αρχισα να διοχετεύω την ενέργειά μου στο να κάνω τη μόνη δουλειά που είχε νόημα για μένα. Αν είχα επιτύχει σε κάτι άλλο, ίσως να μην είχα βρει την αποφασιστικότητα να επιτύχω στο μόνο πεδίο που πίστευα ότι πραγματικά ανήκα. Ημουν ζωντανή, είχα μια κόρη που λάτρευα, μια παλιά γραφομηχανή και μια μεγάλη ιδέα. Αυτά τα στοιχειώδη έγιναν τα θεμέλια για να ξαναχτίσω τη ζωή μου.
Η αποτυχία μού δίδαξε πράγματα για τον εαυτό μου που δεν θα μπορούσα να μάθω αλλιώς. Ανακάλυψα ότι είχα ισχυρή θέληση και περισσότερη πειθαρχία απ' όση νόμιζα. Ανακάλυψα επίσης ότι είχα φίλους, που η αξία τους είναι ανεκτίμητη.
Αν υπήρχε μια χρονομηχανή που να με γύριζε πίσω, θα έλεγα στον 21χρονο εαυτό μου ότι η προσωπική ευτυχία έγκειται στο να ξέρεις ότι η ζωή δεν είναι μια λίστα από αποκτήματα ή επιτεύγματα. Οι ιδιότητές σου, το «βιογραφικό» σου, δεν είναι η ζωή σου, αν και πολλοί άνθρωποι της ηλικίας μου και μεγαλύτεροι τα συγχέουν. Η ζωή είναι δύσκολη και περίπλοκη, πέρα από τη δυνατότητα ελέγχου οποιουδήποτε, και η ταπεινότητα αυτής της επίγνωσης θα σε βοηθήσει να ξεπεράσεις τις αντιξοότητές της».
Οσοι δεν φαντάζονται, βλέπουν περισσότερα τέρατα
«Μπορεί να σκεφτήκατε ότι διάλεξα το δεύτερο θέμα μου, τη σημασία της φαντασίας, λόγω του ρόλου που έπαιξε στο ξανακτίσιμο της ζωής μου, αλλά αυτό δεν είναι ο μόνος λόγος. Παρ' όλο που θα υπερασπίζομαι μέχρι την τελευταία μου πνοή τα παραμύθια, έμαθα να εκτιμώ τη φαντασία σε μια πολύ ευρύτερη έννοια. Η φαντασία δεν είναι μόνο η αποκλειστικά ανθρώπινη ιδιότητα να οραματίζεσαι αυτό που δεν υπάρχει, και επομένως η πηγή κάθε εφεύρεσης και καινοτομίας. Είναι επίσης η δύναμη που μας κάνει ικανούς να συναισθανόμαστε εμπειρίες συνανθρώπων μας που εμείς δεν έχουμε ζήσει.
Σε μια από τις πρώτες δουλειές μου μετά τα 20, εργάστηκα στο τμήμα έρευνας της Διεθνούς Αμνηστίας στο Λονδίνο. Εκεί στο μικρό μου γραφείο, διάβαζα γράμματα που είχαν έρθει με λαθραίους τρόπους από χώρες με δικτατορικά καθεστώτα, βιαστικά γραμμένα από άντρες και γυναίκες που διακινδύνευαν να φυλακιστούν για να κάνουν γνωστό στον κόσμο τι τους συνέβαινε. Είδα φωτογραφίες ανθρώπων που είχαν εξαφανιστεί χωρίς ίχνη, σταλμένες στην Αμνηστία από τους απελπισμένους συγγενείς και φίλους τους. Διάβασα μαρτυρίες από θύματα βασανιστηρίων και είδα φωτογραφίες των τραυματισμών τους. Διάβασα χειρόγραφες αναφορές αυτοπτών μαρτύρων σε συνοπτικές δίκες και εκτελέσεις, απαγωγές και βιασμούς.
Δεν θα ξεχάσω ποτέ έναν Αφρικανό που είχε πέσει θύμα βασανιστηρίων, έναν νεαρό άνδρα στην ηλικία μου που είχε αρρωστήσει ψυχικά ύστερα από όσα είχε υποστεί στην πατρίδα του. Ετρεμε σύγκορμος καθώς μιλούσε σε μια κάμερα για τις φρικαλεότητες που υπέστη. Ηταν ένα κεφάλι ψηλότερός μου και έμοιαζε εύθραυστος σαν παιδάκι. Μου ανέθεσαν να τον συνοδεύσω στον σταθμό του μετρό μετά τη συνέντευξη και ο άνθρωπος αυτός που η ζωή του είχε καταρρακωθεί από την ανθρώπινη σκληρότητα μού έσφιξε το χέρι με εξαιρετική ευγένεια και μου ευχήθηκε μελλοντική ευτυχία.
Κάθε μέρα μάθαινα περισσότερα για τα κακά που άνθρωποι κάνουν σε συνανθρώπους τους, για να κερδίσουν ή να διατηρήσουν την εξουσία τους. Αρχισα να έχω εφιάλτες, αληθινούς εφιάλτες, για μερικά από τα πράγματα που έβλεπα, άκουγα ή διάβαζα.
Και επίσης έμαθα περισσότερα για την ανθρώπινη καλοσύνη από όσα ήξερα ποτέ μέχρι τότε. Η Διεθνής Αμνηστία κινητοποιεί χιλιάδες ανθρώπους που δεν έχουν ποτέ βασανιστεί ή φυλακιστεί για τις πεποιθήσεις τους για να βοηθήσει εκείνους που βασανίζονται και φυλακίζονται. Η δύναμη της ανθρώπινης συμπόνιας, οδηγώντας στη συλλογική δράση, σώζει ζωές και ελευθερώνει κρατουμένους. Η μικρή συμμετοχή μου σ' αυτήν τη διαδικασία ήταν μια εμπειρία που με δίδαξε την ταπεινότητα και μου έδωσε έμπνευση.
Σε αντίθεση με τα άλλα πλάσματα αυτού του πλανήτη, οι άνθρωποι μπορούν να μάθουν και να καταλάβουν κάτι χωρίς να το βιώσουν. Βέβαια, αυτή είναι μια ικανότητα, όπως το δικό μου είδος μυθοπλαστικής μαγείας, που είναι ηθικά ουδέτερη. Μπορεί κανείς να τη χρησιμοποιήσει για να χειραγωγήσει ή να ελέγξει, όσο και για να κατανοήσει και να συμπονέσει.
Και πολλοί προτιμούν να μη χρησιμοποιούν καθόλου τη φαντασία τους. Επιλέγουν να μείνουν βολικά μέσα στα όρια της δικής τους εμπειρίας, κλείνοντας το μυαλό και την καρδιά τους σε κάθε πόνο που δεν τους αγγίζει προσωπικά. Ισως να έμπαινα στον πειρασμό να τους ζηλέψω, μόνο που δεν πιστεύω ότι βλέπουν λιγότερους εφιάλτες από μένα. Ζουν σε ένα είδος συναισθηματικής αγοραφοβίας, και αυτό προκαλεί τους δικούς τους τρόμους. Πιστεύω ότι όσοι ηθελημένα «κλείνουν» τη φαντασία τους βλέπουν περισσότερα τέρατα. Συχνά είναι πιο φοβισμένοι. Επιπλέον, εκείνοι που επιλέγουν να μη συμπάσχουν μπορεί να διευκολύνουν την ύπαρξη αληθινών τεράτων - γίνονται συνένοχοι μέσα από την ίδια την απάθειά τους».
Με λόγια του Πλουτάρχου και του Σενέκα
«Ενα από τα πράγματα που έμαθα στην περιπλάνησή μου στο τμήμα κλασικών σπουδών ήταν γραμμένο από τον Ελληνα συγγραφέα Πλούταρχο: Ο,τι πετυχαίνουμε εσωτερικά, μπορεί να αλλάξει την εξωτερική πραγματικότητα. Είναι μια παράξενη παρατήρηση που όμως αποδεικνύεται αληθινή κάθε μέρα της ζωής μας. Εκφράζει την αναπόδραστη σχέση μας με τον έξω κόσμο, το γεγονός ότι αγγίζουμε τις ζωές άλλων ανθρώπων απλώς και μόνο επειδή υπάρχουμε.
Αλλά πόσο μεγαλύτερη δυνατότητα έχετε εσείς, οι απόφοιτοι του Χάρβαρντ το 2008, να αγγίξετε τη ζωή άλλων ανθρώπων; Η ευφυΐα σας, η μόρφωση που πήρατε, σας δίνουν μια ιδιαίτερη θέση και ιδιαίτερες ευθύνες. Ακόμα και η εθνικότητά σας σάς ξεχωρίζει. Οι περισσότεροι από σας είστε πολίτες της μόνης απομένουσας υπερδύναμης. Ο τρόπος που ψηφίζετε, ο τρόπος που ζείτε, ο τρόπος που διαμαρτύρεστε, η πίεση που ασκείτε στην κυβέρνησή σας, έχει αντίκτυπο που φτάνει έξω από τα σύνορά σας. Είναι το προνόμιό σας και το φορτίο σας.
Αν επιλέξετε να χρησιμοποιήσετε την επιρροή σας υπέρ εκείνων που δεν έχουν φωνή, αν χρησιμοποιήσετε την ικανότητά σας να φαντάζεστε τον εαυτό σας στη θέση όσων δεν έχουν τα πλεονεκτήματά σας, τότε δεν θα είναι μόνο οι υπερήφανες οικογένειές σας που θα γιορτάζουν την ύπαρξή σας, αλλά και χιλιάδες άνθρωποι που θα έχετε βοηθήσει να γίνει καλύτερη η ζωή τους. Δεν χρειαζόμαστε μαγεία για να αλλάξουμε τον κόσμο, έχουμε ήδη μέσα μας αυτή τη δύναμη: έχουμε τη δύναμη να τον φανταστούμε καλύτερο.
Εχω σχεδόν τελειώσει. Εχω μόνο μια τελευταία ελπίδα για σας, κάτι που είχα και στα 21μου. Οι φίλοι με τους οποίους βρέθηκα τη μέρα της αποφοίτησής μου είναι οι φίλοι για όλη τη ζωή μου. Είναι οι νονοί των παιδιών μου, οι άνθρωποι στους οποίους κατέφυγα σε καιρούς χαλεπούς, φίλοι που μου έκαναν τη χάρη να μη με μηνύσουν όταν χρησιμοποίησα τα ονόματά τους για τους Θανατοφάγους. Μας έχει ενώσει η αμοιβαία αγάπη, οι μοιρασμένες εμπειρίες και, βέβαια, κάποια φωτογραφικά τεκμήρια που ίσως αποδειχτούν πολύτιμα αν κάποιος από μας βάλει υποψηφιότητα για πρωθυπουργός.
Ετσι, σήμερα δεν μπορώ να σας ευχηθώ τίποτα καλύτερο από τέτοιες φιλίες. Και αύριο, ελπίζω ότι ακόμα και αν δεν θυμάστε ούτε μια λέξη μου, θα θυμάστε ίσως τα λόγια του Σενέκα, ενός από εκείνους τους παλιούς Ρωμαίους που συνάντησα στον διάδρομο των Κλασικών, έχοντας στρίψει από τη σκάλα της καριέρας σε αναζήτηση αρχαίας σοφίας: «Σαν ένα παραμύθι, έτσι είναι η ζωή: δεν έχει σημασία πόσο μεγάλο είναι, αλλά πόσο καλό». Εύχομαι σε όλους σας πολύ καλή ζωή. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ».
